Vối Vương Chọn Lối - Giàu Lượng, Nghèo Chất (Và Biết Mình Làm Gì)
Kể từ khi trở thành nhà sản xuất Robusta số 1 thế giới vào cuối thập niên 1990, Việt Nam đã lựa chọn đi sâu vào chiến lược số lượng. Không phải vì thiếu nhận thức về chất lượng, mà vì tính toán về hiệu quả. Đó là quyết định thực dụng, là chiến lược sinh tồn được hoạch định rõ ràng. Nhưng đó cũng là lựa chọn đánh đổi, chấp nhận danh tiếng "giàu lượng, nghèo chất" để đổi lấy nguồn ngoại tệ ổn định và khối lượng xuất khẩu khổng lồ.
Kỷ Nguyên Số Lượng - Đại Kiếm Là Vũ Khí Được Chọn
Chiến Lược "Bán Giá Sỉ, Thu Lãi Qua Lượng"
Trong bối cảnh bị gán nhãn là "Dump Price Country", quốc gia bán phá giá, Việt Nam không lùi bước. Ngược lại, chúng ta tận dụng lợi thế cạnh tranh: chi phí sản xuất thấp nhất thế giới, ước tính khoảng $0.19–0.29/lb so với mức $0.35–0.50/lb của các nước Trung Mỹ và châu Phi cùng thời kỳ (ICO, 2004).
Quyết định chiến lược rất rõ ràng:
- Đẩy mạnh xuất khẩu thay vì giảm sản lượng để hỗ trợ giá toàn cầu như các nước châu Phi đề xuất
- Ưu tiên giống cao sản: tập trung vào các giống Robusta vô tính năng suất cao như TR4, TR9, TR11, TR12, với tiêu chí duy nhất là sản lượng, không phải hương vị.
- Mục tiêu minh bạch: thu về càng nhiều USD càng tốt, phục vụ cân bằng vĩ mô và tái đầu tư quốc gia
Chiến lược này không xuất phát từ thiếu nhận thức, mà là lựa chọn có chủ đích: trong thị trường cà phê hòa tan và công nghiệp đòi hỏi khối lượng khổng lồ, Việt Nam đã chọn vai trò của mình, nhà cung cấp khối lượng lớn nhất với giá cạnh tranh nhất.
Chất Lượng - Không Phải Ưu Tiên, Mà Là Đánh Đổi Có Tính Toán
Khi giá cà phê thế giới rơi xuống mức chỉ $0.41–0.45/lb vào năm 2001–2002, việc đầu tư vào chế biến cao cấp trở thành một lựa chọn không hiệu quả về kinh tế. Và Việt Nam, một cách thẳng thắn, đã chấp nhận điều đó.
Chế biến khô đại trà trở thành lựa chọn mặc định, tối ưu về chi phí, đơn giản về vận hành, phù hợp với điều kiện sản xuất quy mô lớn ở Tây Nguyên. Đây không phải là “thờ ơ thiếu hiểu biết”, mà là một đánh đổi có nhận thức.
Hình được tạo bởi AI nhằm minh họa nội dung thực tế (do hình ảnh hạn chế ở thời kỳ này)
Danh Tiếng Thấp - Cái Giá Của Lựa Chọn
Chính sách “số lượng là vua” đã tạo ra một thực tế: Việt Nam là nhà sản xuất Robusta lớn nhất thế giới, nhưng cũng là quốc gia có mức định giá thấp nhất cho cà phê Robusta.
Hương vị của Robusta Việt Nam không tệ, nó phục vụ hoàn hảo cho vai trò được chọn:
- Cà phê hòa tan, phân khúc chiếm tới 40% tiêu thụ toàn cầu
- Filler (chất độn) trong espresso blends để tăng độ body
- Thành phần pha trộn giá rẻ cho thị trường công nghiệp
Việt Nam có thể sản xuất chất lượng cao hơn không? Có. Nhưng với giá nào? Và để phục vụ thị trường nào? Câu trả lời của chiến lược quốc gia là: không đáng đánh đổi.
Fine Robusta - Tia Sáng Nhỏ Trong Một Chiến Lược Lớn
Trong bối cảnh thị trường quốc tế ngày càng chú ý đến tính bền vững và chất lượng, Fine Robusta bắt đầu được manh nha như một trào lưu mới. Tuy nhiên, nó chưa bao giờ là chính sách quốc gia, mà là sáng kiến của các nhà sản xuất theo trào lưu.
Tại sao quy mô lại nhỏ như vậy (ước tính <1% tổng sản lượng)?
Rào cản kinh tế thực tế:
- Chi phí sản xuất Fine Robusta cao hơn 30–40%, do yêu cầu phơi chậm, tuyển chọn và lựa kỹ
- Giá bán có chênh lệch chưa đủ hấp dẫn để bù rủi ro cho đại đa số nông dân
Và quan trọng hơn, Không có động lực hệ thống:
- Các doanh nghiệp xuất khẩu lớn đã ký hợp đồng dài hạn với khách hàng công nghiệp, không có nhu cầu thay đổi
- Chính phủ vẫn thu được ngoại tệ ổn định từ Robusta đại trà, không có áp lực cải cách
- Người trồng cà phê vẫn có thể sống ổn định với mô hình hiện tại, ít lý do để mạo hiểm
Fine Robusta dường như được “cho phép” tồn tại như một phân khúc mang tính thử nghiệm, nhưng chưa được khuyến khích mở rộng quy mô, vì điều đó có thể ảnh hưởng đến chiến lược nền tảng: giàu lượng, ổn định, rẻ, và dễ kiểm soát.
Vối Vương Đã Chọn Lối, Và Biết Mình Làm Gì
Việt Nam đã xây dựng ngôi vương Robusta bằng chiến lược số lượng, và lựa chọn đó không phải là sai lầm. Trái lại, nó là sự tính toán tỉnh táo trong một bối cảnh khắc nghiệt. Chúng ta đã trả lời các câu hỏi chiến lược một cách dứt khoát:
- Vai trò của Việt Nam trong thị trường cà phê toàn cầu là gì?→ Nhà cung cấp khối lượng lớn nhất, chi phí thấp nhất, phục vụ phân khúc công nghiệp.
- Chúng ta có thể làm chất lượng cao hơn không?→ Có, nhưng không đủ động lực để từ bỏ lợi thế quy mô và chi phí.
- Fine Robusta có thể cứu danh tiếng không?→ Có thể, nhưng chỉ ở quy mô 2–3%. Không đủ và không cần để thay đổi hệ thống.
Vối Vương không lạc lối. Vối Vương đã chọn lối, con đường "giàu lượng, nghèo chất", và đi trên con đường đó một cách kiên định suốt hơn ba thập kỷ.
Hình cà phê Robusta từ Tamba Coffee
Nhưng Tương Lai Có Thể Đặt Ra Một Câu Hỏi Khác
Lựa chọn của quá khứ đã đúng, và ngôi vương về khối lượng Robusta gần như không bị thách thức. Với năng lực sản xuất vượt trội, chi phí thấp, và chuỗi cung ứng quy mô công nghiệp đã định hình, Việt Nam sẽ vẫn là nhà cung cấp Robusta lớn nhất thế giới trong nhiều năm tới. Và hơn thế, nguồn ngoại tệ ổn định từ Robusta vẫn là trụ cột tài chính của nông nghiệp Việt Nam.
Nhưng câu hỏi trong dài hạn không còn là “có tiếp tục giữ ngôi vương không” mà là:
“Có thể giữ ngôi vương, và đồng thời tăng thêm giá trị không?”
Liệu Việt Nam có thể gia tăng biên lợi nhuận xuất khẩu mà không phải từ bỏ vai trò số lượng, và duy trì khoảng cách với các quốc gia bám đuổi?
