Cảm quan - Mơ hồ hay Minh bạch?

Bạn đã bao giờ khựng lại, không chỉ để uống cà phê, mà còn để nghĩ thoáng qua về ly cà phê bạn đang cầm trong tay?

Một thứ tưởng chừng đơn giản lại chứa đựng hàng loạt câu hỏi:

• Tại sao ta cảm nhận vị cà phê theo cách này, dù mỗi người một khẩu vị?
• Giá trị "đích thực" của cà phê là gì? Có phải chỉ nằm ở hương vị?
• Và quan trọng hơn, làm sao một yếu tố chủ quan như cảm quan vốn mơ hồ lại có thể được xác định, mô hình hóa và sử dụng trong quyết định?

Chúng ta cùng bắt đầu bằng một nghịch lý: cảm quan là một trải nghiệm sâu sắc, nhưng đồng thời cũng là thứ khó nắm bắt nhất. Khi ta cắn vào một miếng xoài – vị chua ở đầu lưỡi, độ mềm của thịt xoài, hương thơm thoảng qua mũi – tất cả gợi nên một chuỗi cảm xúc, ký ức, liên tưởng. Vậy mà, khi cố gắng mô tả lại, ta lúng túng và cố gặng cho câu trả lời: "ngọt, nhưng hơi gắt họng", "mùi thì là mùi xoài, có mùi men?".

Nói rằng cảm quan là mơ hồ không sai – nhưng không đầy đủ. Không phải vì bản thân nó không rõ ràng, mà vì ta thiếu công cụ và ngôn ngữ để làm nó trở nên rõ ràng. Giống như âm nhạc trước khi có ký âm pháp. Ai cũng nghe được, nhưng không ai ghi lại được một cách hệ thống. Cảm quan – nếu được tiếp cận đúng – hoàn toàn có thể trở thành một vùng đất khoa học: nơi trải nghiệm được đặt dưới lăng kính của thống kê, so sánh, và lý luận.

Định tính hay Định lượng?

Trong ngành thực phẩm, mỹ phẩm, thiết kế công nghiệp, cảm quan được phân tích như một tập hợp các biến – mỗi biến mang thông tin cảm xúc, tri giác, hành vi tiềm ẩn. Một ly cà phê không chỉ là cà phê. Nó là kết quả của 800 hợp chất tạo hương, 10 phút chiết xuất, 3 phút cảm nhận đầu tiên. Từ thang điểm Hedonic 9 bậc (từ "rất ghét" đến "rất thích"), thang điểm cường độ (từ 1 đến 15), đến phân tích thống kê, các nhà nghiên cứu đã tìm cách mã hóa trải nghiệm cảm quan thành số liệu – không phải để làm nó lạnh lùng, mà để làm nó chia sẻ được. Thế nào là "vừa đắng nhưng dễ chịu"? Nếu 100 người cùng chấm điểm một loại cà phê và 70 người dùng từ tương tự – ta có một mốc so sánh. Cái vốn là chủ quan giờ đã có trọng số thống kê.

Có một quan niệm sai lầm rất phổ biến: lượng hóa cảm xúc là để "khử sạch cảm tính". Câu nói này bắt nguồn từ lối tư duy cho rằng một khi đã đưa thứ gì vào hệ thống đo lường thì nó phải trở nên khách quan, vô cảm, và phi cá nhân. Nhưng đây là một ngộ nhận. Thực chất, việc đo lường cảm quan không phải để loại bỏ cảm tính – mà là để làm cho cảm tính trở nên minh bạch, có thể diễn giải, và thậm chí có thể chia sẻ được. Cảm tính không còn là thứ mỗi người một kiểu, khó trao đổi, mà trở thành một yếu tố được mã hóa để giao tiếp. Việc "khử cảm tính" – nếu hiểu theo nghĩa làm sạch chủ quan – là một hiểu lầm: lượng hóa không nhằm xóa bỏ chủ quan, mà để tạo ra một không gian chung giữa các chủ thể khác nhau.

Trong thực tế, rất nhiều quyết định lớn – từ sản phẩm tiêu dùng đến thiết kế không gian – dựa trên cảm tính người dùng. Nếu không có một hệ quy chiếu chung, mỗi người sẽ diễn giải khác nhau. Và thế là mọi quyết định trở nên cảm tính... theo cách thiếu minh bạch.

Đo lường cảm quan, do đó, là công cụ để biến cảm xúc thành ngôn ngữ khoa học – không phải để đánh mất nó, mà để kết nối nó với người khác.

Mơ hồ có cần được giữ lại?

Tuy nhiên, cũng không nên ngộ nhận rằng mọi thứ đều có thể đo được. Vẫn sẽ có những cảm nhận vượt ra ngoài ngôn từ. Một ánh nhìn, một bản nhạc, một ly trà giữa mùa thu Hà Nội – đôi khi, ta không cần mô tả. Ta chỉ cần cảm. Nhưng ngay cả khi không đo được – thì việc cố gắng đo vẫn mang lại giá trị. Nó giúp ta hiểu rõ đâu là phần có thể truyền đạt, đâu là phần phải giữ nguyên tính cá nhân. Và hơn thế – nó cho ta một tấm bản đồ: bản đồ của cảm xúc được hình dung dưới dạng dữ liệu. Giống như bản đồ thời tiết không thể dự báo chính xác từng giọt mưa, nhưng vẫn cho ta biết mây đang kéo về. Khoa học cảm quan cũng vậy – không thay thế trải nghiệm, mà định vị trải nghiệm trong không gian tri thức.

Một nghiên cứu năm 2025 đánh giá The Espresso Protocol trên 8 mẫu cà phê espresso, với sự tham gia của các chuyên gia từ 5 quốc gia: Pháp, Ý, Ấn Độ, Hàn Quốc và Hoa Kỳ. Kết quả cho thấy:

• Các chuyên gia đã lặp lại gần như ổn định khi đánh giá cùng một mẫu nhiều lần (khả năng lặp lại cá nhân cao).
• Tuy nhiên, các nhóm từ các quốc gia khác nhau sử dụng các thuật ngữ mô tả khác nhau khi miêu tả cùng một phẩm chất—chẳng hạn cách mô tả vị chua, độ dày, hương hậu...

Điều này chỉ ra rõ ràng rằng văn hóa và ngôn ngữ cảm quan địa phương ảnh hưởng mạnh mẽ đến cách mô tả trải nghiệm, trong khi bản chất cảm quan của sản phẩm vẫn tương tự. Lúc ấy, sự khác biệt không còn là tranh cãi – mà là biểu hiện của phổ cảm quan văn hóa. Và khi ta hiểu điều đó – ta bắt đầu tôn trọng sự đa dạng trong cảm nhận, thay vì phủ định lẫn nhau.

Liệu có đang đơn giản hóa trải nghiệm phức tạp?

Một số nhà triết học và nghệ sĩ sẽ phản đối: "Đo lường cảm xúc chẳng khác nào đóng khung tự do cá nhân". Họ không sai. Nhưng họ bỏ quên một điều: tự do không nằm ở chỗ trải nghiệm mơ hồ, mà ở khả năng làm chủ và chia sẻ trải nghiệm ấy một cách có ý thức. Nếu một người nghệ sĩ không thể mô tả cảm xúc sau một tác phẩm – làm sao truyền cảm hứng? Nếu một nhà thiết kế không thể lắng nghe cảm nhận thị trường – làm sao tạo ra giá trị? Nói cách khác: khoa học cảm quan không đơn giản hóa – nó khai mở một tầng nhận thức mới.

Trở lại câu hỏi đầu: cảm quan có mơ hồ không? Có. Nhưng chính vì thế, nó cần được phân tích, không phải để "giải mã hoàn toàn", mà để giúp ta sống sâu sắc hơn trong thế giới cảm xúc của mình – và của người khác.

Đó là lý do tại sao những mô tả như "hậu vị ngọt, kéo dài", "hương thảo mộc nhẹ", "cảm giác mịn khi chạm vào"... không chỉ là mô tả – mà là hành động ngôn ngữ. Nó nói rằng: tôi đã cảm – và tôi mời bạn cảm cùng tôi.

Và đó, có lẽ, là thứ minh bạch đẹp nhất của khoa học.