Skylar Lindsay, Góc Nhìn Mới Về Trí Tuệ Nông Dân Cà Phê Việt Nam

Thông tin về tác giả Skylar Lindsay

https://research-information.bris.ac.uk/en/persons/skylar-lindsay/

Việt Nam từ lâu đã đóng vị thế là "người khổng lồ" trên bản đồ cà phê thế giới với sản lượng đứng thứ hai toàn cầu. Tuy nhiên, đằng sau những con số khổng lồ về xuất khẩu là một nỗi trăn trở kéo dài về danh tiếng "cà phê chất lượng thấp". Bài nghiên cứu "Fermenting value on Vietnamese coffee farms: working knowledge and the production of quality" của tác giả Skylar Lindsay (Đại học Bristol) đã đi sâu vào vùng lõi của sự thay đổi này tại Lâm Đồng, để minh chứng rằng: Người nông dân Việt Nam không chỉ làm lao động chân tay, họ là những "nhà khoa học thực hành" đang định nghĩa lại giá trị hạt cà phê thông qua nghệ thuật lên men.

Đặc biệt, trong quá trình thực hiện nghiên cứu này tại Việt Nam, đội ngũ BOSGAURUS COFFEE và Tramhamin chúng tôi rất vinh dự khi đã có cơ hội đóng góp một chút công sức, hỗ trợ tác giả trong việc kết nối và tìm hiểu sâu hơn về bối cảnh địa phương, góp phần mang lại những góc nhìn chân thực nhất về đời sống và trí tuệ của người nông dân.

"Kiến thức làm việc" (Working Knowledge), Chìa khóa của sự chuyển đổi

Nghiên cứu đặt ra một khái niệm trọng tâm: Working Knowledge (Kiến thức làm việc). Đây không phải là những lý thuyết suông trong sách giáo khoa, cũng không chỉ là kinh nghiệm dân gian thuần túy. Đó là loại kiến thức nảy sinh từ chính quá trình lao động, sự quan sát tỉ mỉ và khả năng thích ứng linh hoạt của người nông dân.

Tác giả chỉ ra rằng, để tạo ra cà phê đặc sản (Specialty Coffee), người nông dân phải thực hiện hai "bản dịch" quan trọng:

• Dịch thuật vật lý: Biến những hạt cà phê tươi thành những hương vị độc đáo (trái cây, hoa cỏ, chocolate...) thông qua kiểm soát vi sinh vật.
• Dịch thuật giá trị: Biến những quy trình sản xuất phức tạp đó thành ngôn ngữ mà thị trường quốc tế hiểu được, từ đó nâng mức giá từ "hàng hóa đại trà" lên thành "sản phẩm cao cấp".

Lên men, khi hạt cà phê không còn là "hàng hóa thô"

Trong canh tác truyền thống, lên men chỉ được coi là một bước để làm sạch lớp chất nhầy bám quanh hạt. Nhưng trong làn sóng cà phê đặc sản tại Lâm Đồng, lên men đã trở thành một "phòng thí nghiệm di động".

Người nông dân tại các khu vực như Lạc Dương, Cầu Đất hay Di Linh hiện nay đã làm chủ các kỹ thuật:

• Natural (Khô): Giữ nguyên trái chín để lên men tự nhiên dưới nắng.
• Honey (Mật ong): Giữ lại một phần chất nhầy để tạo độ ngọt và thể chất (body).
• Lên men yếm khí (Anaerobic): Kiểm soát nồng độ oxy trong các bồn kín để kích thích những tổ hợp hương vị mới.

Bài nghiên cứu nhấn mạnh rằng, việc quản lý các "con men" (vi sinh vật) thực chất là quản lý rủi ro và cơ hội kinh tế. Một mẻ lên men hỏng có thể mất trắng công sức cả mùa vụ, nhưng một mẻ lên men thành công có thể giúp giá bán tăng gấp 2, thậm chí 3 lần so với giá thị trường sàn (C-price).

Phá vỡ định kiến về "Chuyên gia" và "Nông dân"

Một điểm cực kỳ sâu sắc trong bài nghiên cứu là sự thách thức đối với cấu trúc quyền lực trong ngành nông nghiệp. Thông thường, chúng ta hay coi các nhà khoa học, các chuyên gia nếm thử (Q-Graders) hay các tập đoàn thu mua là người nắm giữ "kiến thức chuẩn mực".

Tuy nhiên, Skylar Lindsay lập luận rằng người nông dân Việt Nam đang thực hành một kiểu "Nông học chính trị từ dưới lên". Họ không chỉ thụ động nghe theo chỉ dẫn. Họ tự thử nghiệm trên chính mảnh vườn của mình, tự đánh giá chất lượng qua việc thử nếm (cupping) và kết nối trực tiếp với rang xay quốc tế. Họ đang nắm quyền tự quyết về việc "thế nào là cà phê ngon", thay vì chờ đợi thế giới định nghĩa hộ mình.

Logic Backbone, Sườn logic tạo nên giá trị

Để hiểu tại sao nghiên cứu này lại quan trọng đến vậy, chúng ta có thể nhìn vào sự vận hành logic của nó:

1. Bối cảnh: Việt Nam kẹt trong cái bẫy "số lượng lớn - giá trị thấp".
2. Giải pháp: Chuyển sang cà phê đặc sản thông qua chế biến sau thu hoạch.
3. Công cụ: Lên men có kiểm soát dựa trên kiến thức thực hành.
4. Kết quả: Tạo ra các thuộc tính hương vị mới (Chất lượng vật lý).
5. Giao tiếp: Truyền tải quy trình đó đến người mua (Chất lượng biểu tượng).
6. Hệ quả: Cải thiện sinh kế và vị thế của người nông dân trong chuỗi cung ứng toàn cầu.

Ý nghĩa đối với tương lai cà phê Việt Nam

Bài nghiên cứu không chỉ là một tài liệu học thuật mà còn là lời khẳng định về tâm thế của ngành cà phê Việt. Qua những trang viết, hình ảnh người nông dân hiện lên không phải là những người nghèo khó cần được "giải cứu", mà là những chủ thể đầy tri thức, đam mê và sự nhạy bén.

Sự trỗi dậy của cà phê đặc sản tại Việt Nam, bắt đầu từ khoảng giữa những năm 2010 và bùng nổ mạnh mẽ gần đây, chính là minh chứng cho việc giá trị không chỉ nằm ở hạt cà phê, mà nằm ở kiến thức đổ vào hạt cà phê đó.

Lời kết

Thông qua bài nghiên cứu này, chúng ta thấy được một bức tranh tươi sáng hơn cho Tây Nguyên và những vùng trồng cà phê trên cả nước. Khi kiến thức được coi trọng, khi sự sáng tạo của người nông dân được thừa nhận, hạt cà phê Việt Nam sẽ không còn "đắng" vì giá thấp, mà sẽ "ngọt" bởi những giá trị nhân văn và trí tuệ được kết tinh trong từng tách cà phê.

BOSGAURUS COFFEE và Tramhamin rất tự hào khi được là một phần nhỏ trong hành trình ghi lại những nỗ lực phi thường này của cộng đồng nông dân Việt Nam. Hy vọng bài viết này sẽ giúp bạn có cái nhìn mới, trân trọng hơn mỗi khi cầm trên tay một tách cà phê được chế biến tỉ mỉ từ những người thợ lành nghề trên chính đất nước mình.

Thông tin về bài nghiên cứu.

https://link.springer.com/article/10.1007/s10460-025-10823-z