Vị Giác Không Chỉ Ở Lưỡi, Đó Là Trí Nhớ và Bản Sắc

Vị giác là một trải nghiệm tưởng chừng đơn giản: bạn nhấp một ngụm cà phê, nếm vị đắng nhẹ, thoảng hương chua của quả mọng, và cảm nhận hậu vị kéo dài. Nhưng nếu chợt tự hỏi: “Cảm giác ấy đến từ đâu?” thì câu trả lời không còn đơn giản nữa. BOS. sẽ giải thích vì sao vị giác không chỉ nằm trên lưỡi, mà còn được “xào nấu” bởi trí nhớ, cảm xúc và bản sắc của chính bạn.

Vị giác là trò chơi của bộ não

Vị giác là đa giác quan, không chỉ vị

Khi bạn uống cà phê, các vị chính như mặn, chua, ngọt, đắng, umami được cảm nhận qua các tế bào vị giác trên lưỡi. Nhưng đó chỉ là một phần nhỏ. Theo nghiên cứu trong nhiều tài tài liệu về cảm quan, hương vị thật sự là tổ hợp của cảm giác tiếp xúc (Haptic), vị giác (Gustatory) và hương thơm (Aromatic). Cà phê có hơn 2.000 phân tử hương khác nhau, quá nhiều để não người phân biệt một cách ý thức.

Giống như khi bạn xem một bức tranh không chỉ bằng mắt mà còn bằng cảm xúc, vị giác cũng là kết quả của não bộ "ghép nối" thông tin từ nhiều giác quan lại: mùi hương từ mũi, cảm giác nóng lạnh từ miệng, âm thanh xung quanh, thậm chí cả màu sắc của ly cà phê.

Vị giác là ký ức

Vị giác không chỉ là cảm nhận hiện tại, nó là ký ức. Não bộ lưu giữ những trải nghiệm vị giác cũ, và dùng chúng để đánh giá hương vị mới. Một tách cà phê có thể “ngon” không phải vì bản thân nó, mà vì nó gợi bạn nhớ đến quán quen thời đại học, hay bữa sáng ở nhà mẹ nấu.

Về mặt sinh học, điều này được lý giải qua các nghiên cứu thần kinh như của Núñez-Jaramillo et al., cho thấy trí nhớ vị giác hình thành trong các vùng não như Amygdala và Insular cortex, nơi lưu giữ cảm xúc và đánh giá giá trị của trải nghiệm. Đó là lý do vì sao “mùi thơm” có thể khiến bạn bật khóc, chúng đi thẳng vào trung tâm cảm xúc.

Vị giác là chuyện của cộng đồng và văn hóa

Chúng ta “nếm” theo nơi ta lớn lên

Lấy nước mắm làm ví dụ. Với nhiều người Việt, đó là hương vị thân quen. Nhưng với người phương Tây, nó có thể là... mùi khó ngửi. Tại sao? Vì vị giác không chỉ do gene mà còn do văn hóa và trải nghiệm sống nhào nặn.

Nghiên cứu của Majid và Levinson trong tài liệu đã chỉ ra rằng: ngôn ngữ và văn hóa định hình cách ta mô tả và cảm nhận vị giác. Người Ý mô tả rượu bằng so sánh (“như hương mận chín cuối hè”), trong khi người Anh lại cố gắng “chuẩn hóa” bằng thang điểm.

Nói cách khác, ta không chỉ nếm bằng các giác quan, mà còn bằng ngôn ngữ và ký ức văn hóa.

Vị giác mang tính tầng lớp

Xã hội học Bourdieu từng nói: "Nói bạn thích gì, tôi sẽ nói bạn thuộc tầng lớp nào." Vị giác là công cụ thể hiện bản sắc xã hội. Cà phê đặc sản, rượu vang, nhạc jazz... từng là biểu tượng của “taste” tầng lớp thượng lưu. Nhưng ngày nay, như nghiên cứu của Peterson và Kern chỉ ra, vị giác đã chuyển từ “kén chọn” sang “bao dung”, người có gu là người có thể thưởng thức nhiều thứ, nhưng hiểu rõ tại sao mình thích.

Vị giác là bản sắc – không có vị khách quan

"Ngon" không phải là một sự thật

Triết gia David Hume từng cho rằng mọi đánh giá đạo đức và cả vị giác đều là cảm xúc chủ quan, chứ không phải lý trí. Khi bạn thấy “ngon”, đó không phải vì món ăn có một phẩm chất khách quan tên là “ngon”, mà vì nó khớp với ký ức, mong đợi, cảm xúc và thế giới quan của bạn.

Một tách espresso không “ngon” hay “dở” theo nghĩa tuyệt đối, nó “ngon với tôi”, trong bối cảnh sáng nay tôi cần caffein, tôi cần sự mạnh mẽ, và tiếng nhạc jazz nhẹ vang lên khiến tôi thấy yên bình.

Vị giác là biểu hiện của cái tôi

Triết học hiện đại cho rằng: vị giác là nơi “tôi” được thể hiện một cách tinh tế nhất. Không phải qua lý thuyết, mà qua cảm nhận: Tôi là người thích và chỉ uống cà phê Arabica Trạm Hành chế biến Deep Washed, rang sáng màu, không phải vì tôi "sành", mà vì nó giống điều tôi yêu, thanh tao, tươi sáng, có chút chua nhẹ như quả chanh vàng. Chọn thứ gì để uống, để ăn, để nghe, không chỉ là hành vi tiêu dùng, mà là hành vi thể hiện bản sắc. Bạn có thể nói không nhiều, nhưng ly cà phê bạn chọn mỗi sáng đã nói hộ bạn là ai.

Vị giác là trí nhớ, cảm xúc và bản sắc sống động

Vị giác không nằm yên trên lưỡi. Nó được ghi trong trí nhớ, được đánh thức bởi mùi hương, được định hình bởi mẹ bạn nấu gì khi bạn còn nhỏ, và phản ánh bạn là ai trong thế giới này. Lần tới khi bạn nhấp một ngụm cà phê, hãy dừng lại một chút. Hãy tự hỏi: “Tôi thật sự đang nếm gì? Và tại sao tôi lại thấy nó ngon?”

Có thể bạn sẽ nhận ra: mỗi ngụm cà phê là một cuộc đối thoại – giữa cơ thể, ký ức và con người bạn hôm nay.